Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õîîë õ¿íñ, óíäàà

Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õîîë õ¿íñ, óíäàà

Õîîë (ìàõàí õîîë)
Ìàë÷èí àðä îëîí óðèí äóëààí öàãò öàãààí èäýý, àéðàã öàãàà, õàðèí õ¿éòýí ñýð¿¿íèé óëèðàëä ìàõàí õîîëûã íýëýýä õýðýãëýäýã. Ìàõàí õîîë íü áîäü áîëîí áîã ìàëûí ìàõíààñ ãàäíà àíãèéí ìàõ áàãàã¿é áàéðûã ýçýëíý. Ìàõàí õîîëûã á¿õýë ìàõàí, äîòîð ìàõàí, òàâàí öóëûí, õîëèìîã õýìýýí àíãèëäàã. 

Áîîäîã: Óñ õýðýãëýõã¿éãýýð ìàõûã ººðèéí ø¿¿ñýíä íü õàëóóí ÷óëóóíä æèãíýí àðüñàíä áèò¿¿ëýí áîëãîñîí õîîë. Áîîäîãûã ÿìàà, òàðâàãàíû ìàõààð õèéõ áºãººä òºõººðºõ人 ãýäýñ äîòðûã íü ãàðãàõ, ÿñûã íü øóëæ àâàõ óëàéòãàñàí ÷óëóóã õèéõ, òóëàìäñàí àðüñûã áèò¿¿ëýõ, ãàäíààñ íü õóéõàëæ áîëãîõ çýðýã íü ìàø íàðèéí àæèëëàãàà øààðääàã áàéíà.
Õîðõîã: ìàõûã ýâäýí ñàâàíä õèéæ áîëãîæ èäýíý.
Áîðö: áîðöûã íóòàã íóòàãò ººð ººðººð õèéäýã. Õàìãèéí ò¿ãýýìýë íü ç¿ñìýë áîðö þì. ÿéöýò õàòñàí 214ãð áîðö, 1êã íîéòîí ìàõòàé òýíöýíý.
Êàç: Àäóóíû ìàõààð õèéíý.àäóóíû ºëºëí ãýäýñ äîòîð äàâñ íîãîîãîîð àìò îðóóëñàí õàâèðãèéã öîðîéòîé íü õàìòàòãàí ÷èõýæ, ¿ç¿¿ð¿¿äèéã íü áîîæ õýýðèéí íºõöºëä óòàæ áîëãîäîã. ýíý íü ìàõèéã óäààí õóãöààãààð õàäàãëàõ àðãà áîëäîã. 
Öàãààí èäýýí á¿òýýãäõ¿¿í
Àéðàã: ìîíãîëûí 8-í àìòòàíû íýã íü “ Öàãààí õàñûí ýýäýì” õýìýýõ ã¿¿íèé ñ¿¿ þì. Àéðãèéã ¿õýðèéí, èíãýíèé ãýæ àíãèëíà. Àéðàãíû íàéðëàãàíä õ¿íèé áèåèéí ýð¿¿ë ìýíäýä õðýðýãöýýòýé áàðàã á¿õ àìèí äýì àãóóëàãäàíà.
Øèìèéí àðõè: øèìèéí àðõèéã äàõèí íýðæ ãàðãàñíûã àðç, àðçûã íýðñíèéã øàðç ãýíý. 
ºðºì: õººð¿¿ëñýí ñ¿¿ã õººñºðòºë íü ñàìàð÷ ñàâàíä õèéæ ºðºìò¿¿ëíý.
Òàðàã: ñ¿¿ãýýð õèéíý. Ñ¿¿íä òàðàãíû õºðºí㺠õèéæ á¿ðýëä¿¿ëíý.
Õîîðìîã: ñ¿¿ãýý àéðàã áóþó õºðºí㺺ð ãàøèëãàí õóòãàí èñãýñíèéã õîîðìîã ãýíý. 
¨ñëîëûí õîîë: Òºð øàøíèé áîëîí òîìîîõîí áàÿð ¸ñëîëûí ¿åä õýðãýëäýã. Õ¿íäýòãýëèéí çîîãèéã Ø¿¿ñýí çîîã ãýíý. 

¨ñ çàíøèë

Ñýðæèì ºðãºõ
Àðõèòàé õîëáîîòîé íýã ¸ñ çàíøèë áîë ñýðæèì ºðãºõ ¸ñ þì. Ò¿¿íèéã ¿éëäýõäýý ÿäàì õóðóóãààðàà ãóðâàí óäàà áóþó <<̺íõ òýíãýð àìãàëàí áàéã, õºðñ äýëõèé àìãàëàí áàéã>> ãýñýí óòãààð ºðãºäºã. 
Çî÷ëîõ ¸ñ
Ìàíàé àðä ò¿ìýí ýðò ¿åýñ àéë õºðø, íóòàã óñíûõàà ýõëýýä ñóì àéìàã íèéñëýë õýìæýýíèé çî÷èëîõ, õ¿íäýòãýõ ¸ñ äýãèéã íàðèéí áàðèìòàëæ èðñýí. ßìàð ÷ àéëä õîë îéðîîñ àéë÷ëàí èðæ áóé òàíèõ, òàíèõã¿é áóñ õ¿ì¿¿ñèéã ýåëäýã çàí ààøòàéãààð öàé èäýýãýý áýëòãýí çî÷èëæ ºíãºð¿¿ëýõ, õýðýâ çî÷èí õîíîãëîõîîð èðñýí áîë ò¿¿íèéã òàâòàé àìðóóëàõûã õè÷ýýäýã ¸ñ õºäºº îðîí íóòàãò ýä¿ãýý ÷ õàäãàëàãäñààð èðæýý. 
Çî÷íûã óãòàõ
Õàìãèéí õ¿íäòýé ýðõýì çî÷íûã õîëîîñ óíààòàé óãòäàã, àõìàä õ¿ì¿¿ñ õîâîð èðäýã çî÷íûã ãýðýýñ óãòàí î÷èæ õ¿ëýýí àâäàã. Õýðâýý ãýðýýñ ãàð÷ àìæèõã¿é áóþó ñàíààíäã¿é áàéõàä çî÷èí îðîîä èðâýë ÿàðàí áîñîæ õ¿íäýòãýæ óãòäàã çàíøèëòàé. Àéëä ºíäºð íàñòàé, ººðèéí ààâ ýýæ èðýõ ¿åä çààâàë óÿàí äýýð íü î÷èæ ò¿øèæ áóóëãààä óíàà ìîðèéã íü àâ÷ óÿíà. Ãýðèéíõýý ¿¿äèéã îíãîéëãîí çàëäàã ¸ñòîé. Çî÷íîî óãòàõàä ýõëýýä ýìýãòýé íü, äàðàà íü íàñíû ýðýìáýýð ìýíäëýõ áºãººä, èõýä õ¿íäòýé õ¿íèéã ýìýãòýé, àõìàä ãýëã¿é õàìãèéí ò¿ð¿¿íä àìðûã íü ýðíý. 
Çî÷íûã ¿äýõ
Çî÷íûã ìºí ë ãýðýýñ ãàð÷ ¿äíý. Çî÷íûã ìîðü óíààíä ìîðäóóëæ, ñóóëãàæ áàéæ ãýðòýý îðäîã. ̺í áýëýã äýìáýðýëèéã åðººæ õàäàã áàðèí äàðàà óóëçàõ åðººë òàâèí, ¿äýí ÿâóóëäàã çàíøèëòàé. ̺í ò¿¿í÷ëýí î÷ëîõ ¸ñîíä öàéëëàãà, áóäààëãà, äàéëëàãà ãýñýí ãóðâàí ç¿éë ¸ñ áàéäàã. 

 Öàéëëàãà
Àõ ä¿¿ñ àíä íºõ人 õ¿íäýòãýí öàéëóóëàõ, øèíýýð àéë áóóñàí àéë õºðøòýéãýý òàíèëöàõ çîðèëãîîð, ýñâýë óäààí õóãàöààíä àéëñàæ áàéãààä ñàëæ í¿¿õ áîëîõîä õàðèëöàí áèå áèåíýý öàéëàí, øèíý îíûã òîõèîëäóóëàí áèå áèåíýýñýý ãýð á¿ëýýð íü óðüæ óóëçàõûã õýëíý. Öàéëëàãàíä öàé èäýý, ÷èõýð æèìñ, áîîðöîã, öàãààí èäýýíýýñ ãàäíà æèðèéí õîîë, àéðàã, àðõè õýðýãëýäýã íèéòëýã ¸ñòîé.

 Áóäààëëàãà
Õ¿¿õýä óãààí, õ¿¿õäèéí ¿ñ àâàõ, õ¿¿õäèéí îé áîëîõ, àëäàð õ¿íäýòãýëèéí îäîí çýðýã ìºí õ¿íèé îðøóóëàõ, öàãààí ñàð ìýò îíöãîé ¸ñëîëä ã¿éöýòãýõ ¸ñ çàíøëûã õýëíý. Áóäààëëàãà íü ¿ðæèí äýëãýðýõ, àðâèæèõèéí æàðãàë áýëãýäýë áîëñîí ñ¿¿, áóäààã ýðõýìëýõ ¿éë þì. 

 Äàéëëàãà
Öàéëëàãàòàé àäèë áîëîâ÷ íýã õî¸ð ãýð á¿ëèéí áóñ òóõàéí íóòàã óñíûõàà, õàìò îëíû õàìòðàí ºðãºí õ¿ðýýòýé, õ¿íäýòãýëèéí ø¿¿ñ, óóö òàâüæ, èäýý áóäàà îëîí òºðºë ç¿éëýýð áýëäýñíýýð ÿëãààòàé. Äàéëëàãàíä öàé, èäýý, õ¿íä ø¿¿ñ, àðõè, ìàõ, áóóç, õóóøóóð îðîõ òàíñàã óíäàà àéðàã çîíèëíî. 

Ãàð óðëàë
Ìîíãîë àðäûí ãàð óðëàë íü íýí ýðòíèé óëàìæëàëòàé. Õ¿íí¿ óëñûí ¿åä ìîä, øèð, á¿ñ, ýñãèéãýýð óðëàõ àæèë õºãæèæ, òºìºð õàéëàõ, òºìºð ýäëýë õèéõ, ìºí áàðèëãûí õýðýãëýãäýõ¿¿íä áàéäàã óñàí ñ¿ëæýý õýý îäîî ÷ óëàìæëàãäàí ¿ëäæýý. XV-XVII çóóíû ¿åä íèéãìèéí áàéãóóëàëòûí áóòðàëûí óíàëòòàé õîëáîîòîé ãàð óðëàë íýëýýí äîðîéòñîí ÷ óëàìæëàëàà õàäãàëàí ¿ëäæýý. Ýðòíýýñ íààø àëò ìºíãº, ýðäýíèéí ÷óëóóãààð ãî¸ìñîã ýäëýë õèéõ, öóòãóóðûí óðëàë óëàìæëàí õºãæèæ, Õàëõûí ºíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí óðëàë Ìîíãîëûí óðëàëä ñýðãýí ìàíäàëòûã àâ÷èðñàí ò¿¿õòýé. Ýíý õ¿íèé á¿òýýë¿¿ä Ìîíãîë òºäèéã¿é äýëõèéä ãàéõàãäñààð èðñýí. 

Çýýãò íààìàë
Ìîíãîë÷óóäûí ñî¸ëûí ºâºðìºö îíöëîãòîé íÿãò óÿëäàí ýðòíýýñ íààø óëàìæëàãäàí õºãæèæ èðñýí óðëàë þì. Íèéñëýë õ¿ðýýíèé óð÷óóä çýýãò íààìëààð íýëýýä íýðä ãàð÷ áàéñàí áºãººä ýðõëýã÷èä íü ãîë òºëºâ ýìýãòýé÷¿¿ä áàéäàã. Çýýãò íààìëààð óëààí ñàõèóñ áóðõàíû õºðãèéã ÷àäàìãàé óðëàñàí íü õààíû ìóçåéä õàäãàëàãäàæ áóé. ̺í ýðòíèé ýä¿ãýýãèéí õàòãàìàë÷èí óð÷óóäûí á¿òýýñýí áóðõäûí ä¿ð õºðºã, ýõ îðîí áàéãàëèéí ñýäýâò òîìîîõîí çýýãò íààìëûí á¿òýýë¿¿äèéã ñîíèðõîæ áîëíî. 

Ìîíãîë çóðàã
Ìîíãîë çóðàã íü Õ¿íí¿ãèéí ¿åýñ ¿¿ñýëòýé. Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé óðàí çóðàã íü àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàë, çàí ¿éë, óãñààòíû ç¿é, îëîí ¿éë ÿâäëûã íàðèéí òîî÷èí íýí òîäîðõîé ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëýõäýý ºíãºíèé áîëîí õýý óãàëçíû ä¿ðñèéã áýëýãäëèéã ýðõýìëýæ, ÷èìýãëýëèéí ºí㺠àÿñòàé á¿òýýäýãýýðýý ßïîí, Õÿòàä, Ñîëîíãîñûí çóðãóóäààñ ÿëãàðäàã. Ìîíãîëûí çóðàãò ëàãòàí, ìàðòàí, ãàðòàí çýðýã õýä õýäýí òºðëèéí àðãà áèé. Ýíý íü õàð óëààí öàãààí äýâñãýð äýýð àëòëàã ãîëäóó ºí㺺ð çóðàõ àðãà þì. Ìîíãîë çóðàà÷äûí ººð ººðèéí ãýñýí óð óõààí, àâúÿàñ áèëýã ºâºðìºö àðãà áàðèëóóä øèíãýí ¿ëäæýý.
Òºðèéí ¸ñëîë áàÿð íààäàì
Òºðèéí òóã ñ¿ëäýý äýýäëýõ íü
Ìîíãîë÷óóä Õ¿íí¿ óëñûí ¿åýñ òºð óëñûí ñ¿ëä òóãèéã á¿òýýí õýðýãëýæ èðæýý. Ìîíãîë òºðèéí óëàìæëàë ñ¿ëä òóãèéã ÿëãóñàí ñ¿ëä ãýäýã áà õàð öàãààí, àëàã òóã ãýñýí ãóðâàí ÿëãààòàé. Ýðòíýýñ íààø Ìîíãîë òºðèéã àðèóíààð ìàíäàí áàäàð÷ áàéõûí áèëýãäýë íü 9-í õºëò öàãààí ñ¿ëä áîëíî. Ýíý ñ¿ëä íü îðîéäîî àëòàí øàðãàë ãàëòàé, ãàí ñýðýýã áàéðëóóëæ, ò¿¿íèé äîîðõ ñàðíû ýðãýí òîéðîí 81 í¿õíýýñ íàðèéõàí ç¿¿ñýí ÿìààíû àðüñàí îîñðîîð áýõýëæ öàãààí àäóóíû õÿëãàñ óíæóóëñàí áàéäàã. Ãîë ñ¿ëäèéã òîéðîí íàéìàí ýë÷ ñ¿ëäèéã õîëáîñîí áàéäàã. Åñºí õºëò öàãààí ñ¿ëäèéã õààíûã õààíûã øèðýýíä, çàñàã òºðèéí èõ õóðàëäàé, òºðèéí íààäàì õèéõýä çàëäàã èõ áýëãýäýë õ¿íäýòãýëòýé þì.