à÷ààíû òýìýý

äýëãýðèéí ÷îéð

Äýëãýðèéí ÷îéð
Äóíäãîâü àéìãèéí Àäààöàã íóòàã äàõü õýýð òàëûí ¿çýñãýëýíò Áàãà ãàçðûí ÷óëóóíààñ ç¿¿í óðä òàëààñ 10 êì îð÷èì çàé Èõ äýëãýð óóëûí ç¿¿í óðä îðøèõ õèéä.òóñ õèéäèéã Ìîíãîëûí øàøèí ñî¸ëûí íýðò ç¿òãýëòýí áóðõàí øàøíû ã¿í óõààíòàí èõ ò¿¿õ÷ Çàâà äàìäèí 1917 îíä ¿¿ñãýí áàéãóóëæýý.Õóó÷íû Ò¿øýýò õàí àéìãèéí äàé÷èí Áýéñèéí õîøóóíû íóòàã äàõü äýìýðèéí ÷îéð õèéä íü òóõàéí ¿åäýý 300 ãàðóé ëàì õóâðàãàòàé,õóðàë íîìûí áàéíãûí óíøëàãàòàé äóãàí äàöàí õóâðàãûí òîîãîîð äóíäàæ áîëîâ÷ øàøíû ýðäýì áîëîâñðîë îëãîõ áóääûí ò¿¿õ ñóäàëãààíû òàë äýýð òîìîîõîí õèéä áàéñàí áàéíà.äýìýðèéí ÷îéð 1993 îíîîñ áóðõàíû øàøíû ¿éë àæèëëàãààãàà ñýðãýýí 1996 îíä Çàâà äàìäèíû ãýð ìóçåéã áàéãóóëàí óëìààð 1997 îíä Çàâà äàìäèíû 130 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí òóñ ãýð ìóçåéã àéìãèéí ìóçåéä øèëæ¿¿ëýí ºã÷ýý.1993 îíä óëñûí õàìãààëàëòàíä àâñàí.Çàâà äàìäèí íü Ìîíãîëûí øàøíû ñî¸ë øèíæëýõ óõààíû íýðò ç¿òãýëòýí,áóðõàí øàøíû ã¿í óõààíòàí,èõ ò¿¿õ÷,ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí àíõíû ãèø¿¿í.Ãàâæ Çàâà äàìäèí 1867 îíä òýð ¿åèéí äàé÷èí áýýñèéí õîøóó,îäîîãèéí Äóíä ãîâü àéìãèéí Äýëãýðöîãò ñóìûííóòàãò ìàë÷èí àðä Øàãäàðûí äºðºâä¿ãýýð õ¿¿ áîëîí òºðñºí.1876 îíä 9 íàñòàéäàà àõ ëàìààðàà òºâä öàãààí òîëãîé çààëãàæ,9 õîíîãò ñóðñàí ãýäýã.13 íàñòàéäàà èõ õ¿ðýýíä ñóóæ 1904 îíä 13 äàëàé ëàìÒ¿âäýíæàìöûã õ¿ðýýíä ìîðèëîõîä íîìûí àâøèã õ¿ðòýí õîéòîí æèë íü ãàâæèéí äàìæàà áàðüæýý.1904-1906 îíóóäàä Óòàé ÿìáýí ÿâæ ýðäýì íîìîî çóçààòãàñàí áàéíà.Øàãäàðûí Äàìäèí áóðõíû øàøíû ã¿í óõààíû òàâàí ¿íäñèéã íýâòýðõèé ìýäñýí ó÷èð Çàâà õýìýýõ àëäðûã õ¿ðòñýí ãýäýã.Çàâà äàìäèíãàâæ ×îéðûí ã¿í óõààíû ÷èãëýëýýð 16 áîòü ñ¿ìá¿ì çîõèîæ ìºí “Õîð÷îéíæóí” õýìýýõ ò¿¿õèéí çîõèîëûã òºâä õýëýýð áè÷èæ ìõîíãîë÷óóäûí ñî¸ë èðãýíøèë ò¿¿õýí óëàìæëàë îþóí ñàíààíû ñýòýãëýãýýíèé õºãæèëòºíä ÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëñàí áàéíà.Çàâà äàìäèíû çîõèîë á¿òýýëèéí ýõ,ò¿¿íèé ýäýëæ õýðýãëýæ áàéñàí ýä ç¿éëñ õàäàãàëàãäàæ ¿ëäñýíèéã ýðõýòãýí ãýð ìóçåéã 1996 îíä Äýìýðèéí ×îéðò àæèëëóóëæ áàéñíàà 1997 îíä àéìãèéí ìóçåéä Çàâà äàìäèíû 130 æèëèéí îéãîîð øèëæ¿¿ëæýý.

Бага газрын чулуу эргэн тойрон дахь дурсгалууд

Дундговь аймаг Дэлгэр цогт Адаацаг сумын нутгийн заагт оршдог 1768м өндөр боршгон хашал уул энэ нь урт нь15м өргөн нь 10 гаруй км түүний Боршгон хадны судалд болор,гянт үнэг,чоно,хярс мануул туулай гэх мэт ан амьтан нарийн өвслөг ургамал сонин хэлбэртэй хад цохио олон.Бага газрын чулуунд түүний олон үед хамаарах дурсгалууд бий.Хэд хэдэн аманд тархан байрласан 700”орчим булштай хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булш хиргисүүр түргийн үеийн дөрвөлжин хашлага,зэс чулуу монголчуудын дундад зууны үеийн булш хадны зураг бий.

Бага газрын чулуу
Бага газрын чулуу хэмээх эргэн тойрон тэгш талаар хүрээлэгдсэн боржгон чулуун ууланд үзэсгэлэнт уул нь энэхүү газрын урд талд дунд,шанд,хөх хад,хөх хонд,ихэрийн ам гэсэн хэд хэдэн хүннү булшний оршуулгын газар бий.Эдгээр оршуулгын газруудад булшнууд цөөн болон олон тоогоор бүлэглэн оршино.Дунд шанд хэмээх жижиг нугыг далан баруунаас зүүн тийш чиглэлтэй хүннү булш бий.Эдгээр булш нь 3-8м орчим дугуй чулуун далантай бөгөөд далангийн төвд нь чулуугүй тэгш,булшнууд нь хоорондоо зайтай гэсэн хэсгээрээ оршино.Эдгээрийн дунд хэсэг орших бүлэг булшний зүүн урд зохио 7м голчтой 1 булшийг судлан малтах үед түүний төв хэсэгт хойноос урагш сунгаж ухсан хүнийг авснаас дээш 8 үе хавтгай чулуугаар давхарлан үелж тагласан байв малтлагын явцад номын хүрэл арал гутлыг гоёлын зориулалтаар бэхэлдэг том жижиг хүрэл чимэг нийт 4ш хазаарын төмөр амгай хэсэг төмсөр хутганы хугархай хүннүгийн үеийн долгион хэсэгтэй ваарын хагархайнууд сумны төмөр зэвийн хэлтэрхий зэрэг эд баялагийн зүйлс олджээ Булшны нүхний гүн 3,3м 
Äóíä ãîâü íóòàãò çî÷èëñíîîð àãü òààíûí ¿íýð ñýíãýíýñýí Ìîíãîëûí õýýð òàëààð àÿëæ , õóó÷èí ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åèéí äóðñãàëûã õàäãàëæ ¿ëäñýíýýðýý àðõåîëîãèéí òîì íýýëò áîëñîí ßðõ óóëûí äóðñãàë ñî¸ëòîé òàíèëöàí ,ãîâèéí äîãøèí íî¸í õóòàãò ä.ðàâæààãèéí àáøèãòàé ñ¿ì õºõ á¿ðäèéí óñíààñ àìñàæ ,ìîíãîëûí øàøíû ñî¸ëûí íýðò ç¿òãýëòýí áóðõíû øàøíû ã¿í óõààíòàí èõ ò¿¿õ÷ Çàâà äàìäèíû íîìûí îðäîí äýëãýðèéí ÷îéð,îíãèéí õèéä óãòààë ñàíãèéí äàëàéí õèéä¿¿äýä çî÷ëîí áóääûí ñî¸ëòîé òàíèëöàõ áîëíî.̺í ìàíæèéí äàðëàëûí ¿å áóþó 17-20 çóóíû ýõýí ¿å õ¿ðòýë Áýýæèí –Õ¿ðýý,Áýýæèí Óëèàñòàéã õîëáîæ áàéñàí æèíãèéí èõ çàìûí ãîë çàíãèëàà Ñàéð óñíû ºðòººíèé áóéð, ¿íñòèéí õèéäèéí òóóðèéã ñîíèðõîí, äýëãýð õàíãàé, äýë óóë, áàðóóí áèë¿¿ò õàäíû áè÷ýýñ ãàð çóðãèéã ¿çýæ Ìîíãîëûí èõ òàëûí òºðºõ áàéäàë áîðæèãîí îâîãòíû àæèë àìüäðàëòàé òàíèëöàí óðòûí äóó ñîíñîí àéðàã óóæ áèå ñýòãýëèéí àëæààëàà òàéëàõ áîëíДундговь аймаг Дэлгэр цогт Адаацаг сумын нутгийн заагт оршдог 1768м өндөр боршгон хашал уул энэ нь урт нь15м өргөн нь 10 гаруй км түүний Боршгон хадны судалд болор,гянт үнэг,чоно,хярс мануул туулай гэх мэт ан амьтан нарийн өвслөг ургамал сонин хэлбэртэй хад цохио олон.Бага газрын чулуунд түүний олон үед хамаарах дурсгалууд бий.Хэд хэдэн аманд тархан байрласан 700”орчим булштай хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булш хиргисүүр түргийн үеийн дөрвөлжин хашлага,зэс чулуу монголчуудын дундад зууны үеийн булш хадны зураг бий.
Бага газрын чулуу хэмээх эргэн тойрон тэгш талаар хүрээлэгдсэн боржгон чулуун ууланд үзэсгэлэнт уул нь энэхүү газрын урд талд дунд,шанд,хөх хад,хөх хонд,ихэрийн ам гэсэн хэд хэдэн хүннү булшний оршуулгын газар бий.Эдгээр оршуулгын газруудад булшнууд цөөн болон олон тоогоор бүлэглэн оршино.Дунд шанд хэмээх жижиг нугыг далан баруунаас зүүн тийш чиглэлтэй хүннү булш бий.Эдгээр булш нь 3-8м орчим дугуй чулуун далантай бөгөөд далангийн төвд нь чулуугүй тэгш,булшнууд нь хоорондоо зайтай гэсэн хэсгээрээ оршино.Эдгээрийн дунд хэсэг орших бүлэг булшний зүүн урд зохио 7м голчтой 1 булшийг судлан малтах үед түүний төв хэсэгт хойноос урагш сунгаж ухсан хүнийг авснаас дээш 8 үе хавтгай чулуугаар давхарлан үелж тагласан байв малтлагын явцад номын хүрэл арал гутлыг гоёлын зориулалтаар бэхэлдэг том жижиг хүрэл чимэг нийт 4ш хазаарын төмөр амгай хэсэг төмсөр хутганы хугархай хүннүгийн үеийн долгион хэсэгтэй ваарын хагархайнууд сумны төмөр зэвийн хэлтэрхий зэрэг эд баялагийн зүйлс олджээ Булшны нүхний гүн 3,3м 
Äóíä ãîâü íóòàãò çî÷èëñíîîð àãü òààíûí ¿íýð ñýíãýíýñýí Ìîíãîëûí õýýð òàëààð àÿëæ , õóó÷èí ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åèéí äóðñãàëûã õàäãàëæ ¿ëäñýíýýðýý àðõåîëîãèéí òîì íýýëò áîëñîí ßðõ óóëûí äóðñãàë ñî¸ëòîé òàíèëöàí ,ãîâèéí äîãøèí íî¸í õóòàãò ä.Ðàâæààãèéí àáøèãòàé ñ¿ì õºõ á¿ðäèéí óñíààñ àìñàæ ,ìîíãîëûí øàøíû ñî¸ëûí íýðò ç¿òãýëòýí áóðõíû øàøíû ã¿í óõààíòàí èõ ò¿¿õ÷ Çàâà äàìäèíû íîìûí îðäîí äýëãýðèéí ÷îéð,îíãèéí õèéä óãòààë ñàíãèéí äàëàéí õèéä¿¿äýä çî÷ëîí áóääûí ñî¸ëòîé òàíèëöàõ áîëíî.̺í ìàíæèéí äàðëàëûí ¿å áóþó 17-20 çóóíû ýõýí ¿å õ¿ðòýë Áýýæèí –Õ¿ðýý,Áýýæèí Óëèàñòàéã õîëáîæ áàéñàí æèíãèéí èõ çàìûí ãîë çàíãèëàà Ñàéð óñíû ºðòººíèé áóéð, ¿íñòèéí õèéäèéí òóóðèéã ñîíèðõîí, äýëãýð õàíãàé, äýë óóë, áàðóóí áèë¿¿ò õàäíû áè÷ýýñ ãàð çóðãèéã ¿çýæ Ìîíãîëûí èõ òàëûí òºðºõ áàéäàë áîðæèãîí îâîãòíû àæèë àìüäðàëòàé òàíèëöàí óðòûí äóó ñîíñîí àéðàã óóæ áèå ñýòãýëèéí àëæààëàà òàéëàõ áîëíî.. 

Байгаль орчин Байгаль орчныг хамгаалах

Монголчууд эрт дээр үеэс эхлэн Хөрст алтан дэлхий 
  Хөх мөрөн тэнгэр минь
  Анагаах ачтай рашаан 
  Асралт хайрхан уул минь гэж залбирдаг. 
Хэрэв ой мод хээр талд гал түймэр гарвал ойр, орчмын хүн зартай, заргүй заавал ирж унтраалцана. Гал түймэр гарсныг мэдсэн хэрнээ очиж унтраалцахгүй бол энгийн хүнийг нижгээд морь, эрхтэн дархтныг нэжгээд үхрээр торгоно. Түймэр унтраах зар тасалбал нэжгээд хониор торгоно.

 Хээр тал түлэх бол элсэрхэг сайр юм уу цулгай газар, эсвэл хавтгай чулуун дээр түлнэ. 

Монгол хүн гол усны сав газрын модыг ер хөдөлгөхгүй. Лусын хорлол болж, гол ус ширгэнэ гэдэгсэн. Зулзаган мод, бөөн төгөл буюу зуун модноос нэгийг ч авахгүй, өнчин мод, унаган мод, бухын сүүл мод мэтийн онцгой сонин модыг их хайрлана. 

Нялх ногоо, цэцэг навч зулгаавал алдас болно гэдэг. Жимс эмийн ургамал, самар зэргийг үндэс, иш мөчиртэй нь түүсэн хүнийг хотол олноороо зэмлэнэ. Жимс ургамлыг боловсорч гүйцсэн хойно нь түүнэ. Түүнээс өмнө ер түүхгүй. 

Ус бохиртуулж булингартуулахыг урьдын хүмүүс их цээрлэнэ. Рашаан булаг шандын усанд сүү, цагаан идээ асгахыг ихэд жигшинэ. Өвөг дээдэс маань булаг шандын усыг ариун ус хэмээн нэрлэдэг уламжлалтай. 

Урсгал усанд юм хамаагүй угаадаггүй. Аргагүй юм угаах хэрэг гарвал түмпэн саванд ус хийж эргээс нь хол очиж угаана. Хавар урсгал усыг түүхий ус гэлцэх учир биеэ угаадаггүй. Зун шар цэцэг гүйцсэний дараа намар усанд ордог. Намрын усыг болсон ус гэдэг. 

Худаг, булаг шандаас ус асгаж цутгахгүй, цэмцгэр авна. Худгаас малаа зайдуухан зогсоож онгоцоор юмуу, сав суулгаар услана.Малын хотны ойр , ус булаг, рашааны ойр гадаалах нь зохимжгүй гэдэг. 

Нүүж суухдаа гэрийнхээ буйрыг тэр чигт нь орхихгүй, торойх ч хоггүй болтол цэмцийтэл цэвэрлэнэ. Аянчин, нүүдэлчид гал түймэр гаргачих вий гэж цогтой үнс, нурмыг шороогоор булж, чулуугаар зарна. Хожмын өдөр гал түймэр өөрийнх нь галын голомтноос гарсан эсэхийн нотолгоо болсон үнс, нурмандаа базаж мушгисан өвс хийж булдагч заншил байдаг. 

Хэрэггүй бол газрын хөрс эвдэхгүй хад чулуу нураахгүй. Гэрээ барьж шалаа тавихдаа ч ичэс амьтан үймүүлж, хөрс ургамал сүйтгэж яах вэ гээд шалны энгээр газар ухаж хөрс сүйтгэхгүй, шалаа дай дээр хөндий байрлуулна. 

Îíîí

Ìîíãîë îðíû ãîë ìºðäèéí äîòîð óñíû íººö, õýìæýýíèé õóâüä òîìîîõîíä îðíî. Ýõ íü Èõ Õýíòèéí íóðóóíû àð õîðìîéä 1950ì-í ºíäºðò îðøèíî. Íèéò óðò íü òóñ óëñûí õèë õ¿ðòýë 445êì, óñ õóðàéõ òàëáàé 40220êì.êâ. Îíîí ãîë ýõýýñýý àäãàà õ¿ðòýë óóë õîîðîíäûí õºíäèé㺺ð óðñàõ ó÷ðààñ èõýýõýí òîõîéðîí óðñàíà. Ãîëûí ãîëüäðîëûí ºðãºí õºíäèéí ºðãºí íàðèéíààñ øàëòãààëíà. Åðºíõèé ãîëüäðîëûí ºðãºí 80-160ì, Îíîí ãîëûí óñíû ò¿âøèí æèëèéí äîòîð õàìãèéí õýëáýëçýëòýé áàéäàã.Æèëèéí äóíäàæ õýëáýëçýë 150-300ñì, õàìãèéí áàãà 110ñì, Õàðèí õàìãèéí èõ íü 1954 îíä 582ñì õ¿ð÷ áàéæýý. ¯íäñýí òýæýýëä õóð áîðîî ãîëëîíî. Îíîíãèéí ñàâä îëîí æèëèéí öýâäýãò óë õºðñ ò¿ãýýìýë òàðõñàí òóë óñíû òýæýýëä ã¿íèé óñ áàãàã¿é áàéð ñóóðü ýçëýíý. 10-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð çàéðìàãòàæ, 11-ð ñàðûí 2-ð õàãàñò á¿ðýí õºëäºíº. 150-170 õîíîã ìºñººð õó÷èãäñàí áàéäàã. Îíîí ãîëä òîì æèæèã îëîí ãîë ìºðä öóòãàíà. ̺í îëîí òîîíû çàãàñòàé. ×èíãýñèéí òîîíîò æóóë÷íû áààç Õóðõûí ãîë Îíîí ãîëä öóòãàõ òýð õýñýãò áèé. Ãîë òºëºâ çàãàñ áàðèõ ñîíèðõîëòîé æóóë÷äûã àâ÷èðäàã. Îíîí ãîëä õàâ÷ áàéäàã.

Сүм хөх бүрд

Их говийн үзэсгэлэнт “Баябүрд” болсон өтгөн ногоон cyan найгасан Хөх нуурын голд орших жижигхэн толгой дээр XVI-XVII зууны үед байгуулсан чулуун цайзыг ийнхүү нэрлэдэг. Уг цайзын их барилгынх (сүм) нь өндөр 8-9 метр, ханын зузаан 1.5 метр болно. Уг цайзыг барьсан чулууг 300 гаруй км газраас ердийн хөсөг болно тэмээгээр зөөж бэлдсэн түүхтэй.чулууг зөөхөд 20 000 тэмээ ачаа болсон тооцоо гарсан байна. Нуурын хөрсний шавар нь байгалийн барьцалдуулагч (цемент) болдог учир тэндээс авч хэрэглэсэн байна. Энэхүү барилгыг XVII зууны үед Төвдйин нэг ноёны хүү Монголд ирж бариулсан боловч барилгын нурууг нь тавьж амжилгүй баривчлагдан эх орондоо буцаагджээ. Ийнхүү оройгүй сүм үлдсэн гэдэг. Хожим дээврийг нь хэд дахин хйисэн боловч тухай бүр нь аянга бууж эвдсэн учир дээвэргүй үлдсэн байна. Зуны улирлд төрөл бүрийн усны шувууд чуулдаг ажээ.
Сөдөтийн ам: Уулын хавцалд XVII зуунаас эхлэн Буддын шашны тэргүүлэх зэрэгтэй лам нар ном бясалгаж байсан гэрийн засмал хоёр буйр байдаг. Эдгээр гэрийн дундуур уулын горхи урсч байсан бөгөөд ундныхаа усыг авч хэрэглэж байжээ. Хожим XX зууны шарын шашны нэрт төлөөлөгч эрдэмтэн лам Заваа Дамдин ирж бүтээлээ туурвиж байсан түүхтэй. Хавцлын амыг хааж чулуун хэрэм барьсан байдаг. Хавцалд хайлаас модон төгөл байдаг бөгөөд зарим мод нь шууд хадан дээрээ ургасан байдгаараа маш онцлогтой юм.
Жаргалантын агуй: Сөдөтийн амны баруун хойд талд 1 км зайд уулын хадан агуй байдаг. Гүн нь 20 метр орчим бөгөөд эхлээд босоогоор, дараагаар нь суугаагаараа, тэгээд 7метр орчим мөлхөж агуйн мухарт хүрнэ. Агуйн эргэн тойронд усан болор элбэг байдаг.
Нүдний рашаан: Жаргалантын амнаас баруун тийш 1 км орчим газарт нүдний рашаан үзнэ. Энэ рашаан уулын хадан дэл дээр тогтсон 7-8 см диаметртэй, 60 орчим см гүн чулуун цооног болно. Цооногийн дотор хана нь усан болор чулуун дотортой байгалийн уран гоё бүтээгдэхүүн ба цооногт орших усыг авч нүдэндээ шавшиж хэрэглэдэг байна.

Дөрвөн хөлт хар сүлд

Эртний монголын цэргийн сүлд нь дөрвөн хөлт хар сүлд гэж байжээ. Энэ сүлдийг цэрэг байлдааны явдалд хэрэглэх учир дайсныг айлгах догшин зүс болох хар өнгийн хялгасаар тугий нь хийжээ. Хар сүлдний орой нь жадны хэлбэртэй, нэг тохой шахам урт, хоёр талдаа иртэй, голоороо зузан, дороо онгитой төмөр илд болно. Энэ илд нь ядгуухан утгатай жадыг төлөөлжээ. 

Онгины дээр дугираг мөнгөн цар байх ба царны царны хөвөөг дагуулан наян нэгэн нүхнээс хар хялгасан гөхлөө ямааны зүсмэл арьсаар тогтооно. Царны голын нүхээр тугныхаа ишийг оруулан жадныхаа онгинд шургуулдаг. Энэ ишийг сүлдний шилбэ гэнэ. Шилбийг шулуун хуш модоор хийнэ. Гол сүлдний шилбэ нь арван гурван тохой /540 см/ урт байна. Салбар сүлдийг илч сүлд гэж нэрлэх бөгөөд түүний шилбэ нь есөн тохой урт болно. 

Мөн энэ сүлдэндээ шар ногоон дугтуй их хийх ба түүнийг сүлдний дээл гэнэ. Дөрвөн хөлт хар сүлдийг байрлуулахдаа гол сүлдийг чулуун мэлхий дээр суурилуулан, араас нь тулгуур хийгээд дөрвөн элч сүлдийг тусгайлан зассан чулууны дунд нүх малтаж шилбий нь суулган байрлуулаад гол сүлдтэйгээ илч сүлдээ шар торгоор гадарласан, азарганы дэлээр томсон дээсээр чагтаглан холбоно. Хар сүлд бол хөх тэнгэрийг бэлэгдсэн учир үргэлжид гадаа мандаж байх ёстой ажээ. Сүлд сүлдний дундаас дайчин хар сүлд нь онцгой учир холбогдолтой юм.